(ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ)
Εισαγωγή
Η Ελληνική Φιλοσοφία, όλων των αιώνων, πολύ περισσότερο από μία θεωρητική προσέγγιση του «Είναι» και του «γίγνεσθαι», είχε πρακτικό σκοπό. Είχε σκοπό, με την γνώση, να οδηγήσει τον άνθρωπο στο αληθινό αγαθό, στην αληθινή και ευτυχισμένη ζωή... Το θεωρητικό «ειδέναι» λοιπόν, όχι μόνο φώτιζε και καθοδηγούσε τον πρακτικό βίο, αλλά, ακόμα πιό πέρα, μπορούσε να οδηγήσει στην εγκαθίδρυση μίας ανθρώπινης πολιτείας, στα πλαίσια της οποίας οι άνθρωποι θα ήταν (οι περισσότεροι τουλάχιστον) ολοκληρωμένοι κι ευτυχισμένοι...
Ειδικότερα γιά τον Επίκουρο, η Φιλοσοφία είναι «ενέργεια η οποία διά σκέψεων και συζητήσεων μας παρέχει ευδαίμονα ζωή». Από αυτή την γενική θέση πηγάζει μία ολοκληρωμένη φιλοσοφική αντίληψη, μία βιοθεωρία και μία πρακτική ζωή. Ήδη εξ’ αρχής τίθεται η αντίληψη του Επίκουρου:
1) Ο άνθρωπος, σαν αυτοσυνείδητο ον, ψυχοσωματικό ον...
2) Η ερμηνεία της ζωής, όχι μέσω θεωρητικών αντιλήψεων και πρπλήψεων και δεισιδαιμονιών, αλλά μέσω της εναργούς, καθαρής, βέβαιης και επιβεβαιούμενης αντίληψης (πράγμα που απαιτεί βέβαιη γνώση, στοιχειοθετημένη γνώση, εμπειρική γνώση...).
3) Η Ευδαιμονία, ο ορισμός και η απόκτηση της αληθινής ευδαιμονίας. Η Αληθινή Ευδαιμονία συνίσταται (όπως θα αναλυθεί πιό κάτω) στην «αταραξία», την «κατηρέμησιν», και τον «γαληνισμόν» του βίου...
Ο κόσμος και ο άνθρωπος
Γιά τον Επίκουρο (όπως και γιά όλους τους έλληνες φιλοσόφους) η Πραγματικότητα Είναι Ένα Ενιαίο Όλο με διάφορες διαβαθμίσεις. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ πνευματικού-υλικού, ασώματου-σωματικού, αλλά αυτές οι διακρίσεις ποιότητας εντάσσονται στα πλαίσια Μίας Ενιαίας Πραγματικότητας, που πρέπει να θεωρείται μονιστικά (και δεν είναι ούτε μόνο πνευματική, ούτε μόνο υλική, ούτε και τα δύο: είναι και πνευματική και υλική, αφου αυτά ταυτίζονται...)... Έτσι, κακώς ο Επίκουρος ερμηνεύεται σαν υλιστής με την σύγχρονη έννοια του όρου. Στα πλαίσια της Φιλοσοφίας του, στα πλαίσια της Ενιαίας Πραγματικότητας, υπάρχει όχι μόνο ο φυσικός κόσμος, μέρος του οποίου αντιλαμβανόμαστε, αλλά και ο μετακόσμιος χώρος των θεών (της θείας ύπαρξης)... υπάρχουν επίσης αόρατες κατηγορίες όπως η ψυχή, και ορατές κατηγορίες, όπως το σώμα...
Ο κόσμος συμπεριλαμβάνει αόρατες κατηγορίες κι ορατούς κόσμους. Ο κόσμος της άμεσης εποπτείας είναι ένας απέραντος κενός χώρος εντός του οποίου διαχέεται η ύλη (που αποτελείται από άτομα). Η κίνηση της ύλης δεν ακολουθεί μία αυστηρή αιτιότητα αλλά παρεκλίνει (τυχαιότητα)... Δημιουργούνται έτσι στο απέραντο σύμπαν περιδινήσεις που σχηματίζουν τοπικούς κόσμους ενώ στο κενό διάστημα βρίσκεται ο μετακόσμιος χώρος των θεών. Στους τοπικούς κόσμους τα φαινόμενα εξελίσσονται με μηχανικό τρόπο.
Ο άνθρωπος είναι ψυχοσωματικό ον, είναι ενσώματο ον που λειτουργεί μέσω του σώματος. Η ψυχή, στην καθαρή μορφή της, στην καθαρή ουσία της, είναι κάτι άχρονο κι έρχεται «έξωθεν» (όπως υποστήριζε κι ο Πλάτωνας, κι ο Αριστοτέλης...). Είναι το λογικό ενσυνείδητο, το ακατανόμαστο («λεπτή ύλη») που δεν μπορεί να προσδιοριστεί... Καθώς η ψυχή (σαν καθαρή ουσία) συνδέεται με το σώμα δημιουργούνται από την σχέση αυτή οι κατώτερες λειτουργίες της ψυχής, μία σωματική, ζωική, ψυχή . Αυτές οι λειτουργίες φωτιζόμενες από την «συνείδηση» γίνονται συνειδητές και μας φέρνουν σε επαφή με το σώμα και μέσω του σώματος με τον φυσικό κόσμο στον οποίο ζούμε.
Κατά τον Αέτιον: « Ο Επίκουρος θεωρεί την ψυχήν κράμα εκ τεσσάρων ποιοτήτων ατόμων. Από ποιότητα πυρώδη, από ποιότητα αερώδη, από ποιότητα ωσάν άνεμο και από μία τετάρτην ποιότητα, η οποία δεν έχει όνομα. Αυτό δε το τελευταίο ήταν γι΄αυτόν η προς αίσθησιν ικανότητα. Εκ τούτων, το πνεύμα –άνεμος- δίδει την κίνηση, ο αήρ την ηρεμία, η θερμότητα την μέσα στο σώμα παρουσιαζομένη θερμότητα, το δε μη έχον όνομα την εσωτερική αίσθηση»... (Ο Επίκουρος χρησιμοποιεί τους όρους, αίσθησις, πυρ, αήρ, πνεύμα, με περιεχόμενο διαφορετικό από το σημερινό: Γιά τον Επίκουρο «Αίσθησις» είναι το «συνειδέναι», πυρ είναι η νόηση, αήρ είναι η ψυχοδυναμική ενέργεια, πνεύμα (άνεμος) είναι η ζωική ενέργεια που εκδηλώνεται σαν ψυχοσωματικές λειτουργίες...)... Ειδικότερα η «Αίσθησις» θα πρέπει να ερμηνευθεί σαν «συνειδέναι» εξωδιανοητική αντίληψη, ενόραση, κι όχι με την σημερινή έννοια της λέξης... αφού η «αίσθησις» του Επίκουρου σημαίνει όχι μόνο το ορατό αλλά και το αόρατο... (δεν πρέπει να μπερδευόμαστε από το γεγονός ότι ο Επίκουρος χρησιμοποιεί την ίδια λέξη «αίσθησις» και γιά την «συνείδηση» και γιά την «σωματική αίσθηση»)...
Με τον θάνατο, με τον αποχωρισμό της καθαρής ψυχής από το σώμα, καταλύονται και οι συνδετικές λειτουργίες. Έτσι η κατώτερη ψυχή έχει περισσότερο σωματική υλική φύση και διαλύεται με τον θάνατο. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με την καθαρή ουσία. Αν και δεν το επιβεβαιώνει πουθενά ο Επίκουρος, το πίστευε βαθιά μέσα του (όπως θα αποδειχθεί πιό κάτω). Γιά τον Επίκουρο ο θάνατος δεν έχει νόημα, αφού διαλύονται οι συνδετικές λειτουργίες (με το σώμα) δεν υπάρχει πιά η αντίληψη έλλειψης σώματος, ούτε μνήμες του σώματος ούτε σώμα, τίποτα... Με άλλα λόγια, ο θάνατος δεν είναι βίωμα αλλά μία ιδέα, μία αντίληψη των ζωντανών γιά το τι συμβαίνει, δηλαδή μία πρόληψη. Το τι συμβαίνει μεταφυσικά, αν οι καθαρή ψυχή επιβιώνει σε κάποιο ουράνιο τόπο (όπως δίδασκε ο Πλάτωνας, ορίζοντας το «ουράνιο», σαν λεπτότερη κατάσταση, κι όχι με την έννοια του υλικού ουρανού...) ή στα Ηλύσια Πεδία, ή στον Άδη (όπως κήρυταν οι θρησκείες) είναι ένα άλλο ζήτημα (που θα εξηγήσουμε πιό κάτω)...
Βιοθεωρία
1) Ο άνθρωπος, σαν αυτοσυνείδητο ον, σκεπτόμενο, προβληματιζόμενο γιά την αλήθεια και τον βίο, τίθεται στο κέντρο της θεωρητικής έρευνας και κάθε περαιτέρω αντίληψης και συζήτησης.
2) Ο Επίκουρος («Περί κριτηρίου ή κανών») δίδασκε ότι αυτό που προέχει είναι να θεμελιώσουμε ένα «κανόνα» που θα μας βοηθήσει να διακρίνουμε την αλήθεια από το ψεύδος. Με άλλα λόγια το πρώτο πράγμα που χρειάζεται ο άνθρωπος είναι η αληθής, ασφαλής γνώση (τα κριτήρια της αλήθειας) κι όχι η θεωρητική ανάλυση και περιγραφή της Πραγματικότητας και δόμηση μίας ερμηνείας (ενός θεωρητικού συστήματος).
3) Το Υπέρτατο Κριτήριο της Αλήθειας είναι η Συνείδηση (η «αίσθησις», η ανώτερη αίσθησις) και μετά η λογική ανάλυση και οι αισθήσεις από τον εξωτερικό κόσμο.
4) Η Αληθινή Γνώση πρέπει να κατευθύνεται στην Αυτογνωσία, στην αναγνώριση των πραγματικών αναγκών και καταστάσεων και στον τρόπο επίτευξης της Ευδαιμονίας.
5) Το Συνειδέναι («αίσθησις»), η «ενάργεια» (σαφήνεια κι ευκρίνεια της σκέψης), έχει συχνά διάφορες μορφές: «πάθος», «αίσθησις», «προληψις» «φανταστική επιβολή της διανοίας»:
«Πάθος»: Συναίσθημα της ηδονής ή λύπης, (πρακτική ενάργεια που μας καθοδηγεί να αντιδρούμε ορθά στα ερεθίσματα του εξωτερικού κόσμου).
«Αίσθησις» (η κοινή σωματική αίσθησις): Παθητική δεκτικότητα διά της οποίας η ψυχή δέχεται μέσα στον εαυτό της τα ομοιώματα, τα «είδωλα», που εκπέμπονται από τα αντικείμενα.
«Πρόληψις»: Μνήμη εκείνου το οποίο πολλάκις εμφανίζεται στην ψυχή κατόπιν εξωτερικών ερεθισμών (παράσταση, μεταξύ μνημονικής παράστασης κι αφηρημένης έννοιας, μεταξύ εποπτείας και νόησης).
«Φανταστική επιβολή της διάνοιας»: Συνολική θεώρηση των δεδομένων της εμπειρίας, που μπορεί να αντιληφθεί και τα αόρατα όντα στην καθαυτό ουσία τους. ( Νόηση και Διανοητική Ενόραση διά της οποίας λαμβάνουμε αντίληψη αυτών που βρίσκονται πέρα από τα όρια της εποπτείας).
(Η «φανταστική επιβολή της διάνοιας» δεν αναφέρεται άμεσα από τον Επίκουρο αλλά προστέθηκε αργότερα από τους Επικούρειους... Λουκρήτιος, «περί φύσεως των όντων»...)...
6) Ενώ ο Αριστοτέλης θεωρούσε κίνητρο της Φιλοσοφίας τον θαυμασμό και την απορία και την προσπάθεια εξήγησης της φύσης, ο Επίκουρος βλέπει σαν αιτία που ωθεί στην φιλοσοφική σκέψη, τον φόβο και την ανησυχία και την επίτευξη επομένως της ευδαιμονίας. Η σπουδή της φύσης είναι αναγκαία στο μέτρο που μπορεί να μας βοηθήσει να προσανατολιστούμε στον κόσμο, να απαλλαγούμε από κενούς φόβους (του αγνώστου, του θανάτου, κλπ.) και να βρούμε τελικά την ευδαιμονία.
Αληθινή Ευδαιμονία
Σύμφωνα με τον Επίκουρο αληθινή σοφία είναι αυτή που αποβλέπει «εις την του όλου βίου μακαριότητα». Από την φύση του ο άνθρωπος θεωρεί σαν αγαθό την ευδαιμονία (την ηδονή) και σαν κακό τον πόνο (το άλγος). Ο άνθρωπος είναι ψυχοσωματικό ον και έχει πολλές, ανώτερες (ψυχικές) και κατώτερες (σωματικές) λειτουργίες. Υπάρχουν λοιπόν πολλών ειδών ηδονές και πόνοι κι είναι όλα πραγματικά και έγκυρα μέσα στις συνθήκες της ζωής... Αλλά το κυριότερο χαρακτηριστικό του ανθρώπου, αυτό που τον διακρίνει από τα άλλα ζώα είναι το λεπτότερο ψυχικό στοιχείο, το έλλογο (το ακατανόμαστο) που του δίνει αυτοσυνειδησία. Αν ο άνθρωπος ήταν απλά ζώο θα του αρκούσαν οι σωματικές ηδονές όπως στα ζώα. Αλλά αυτό που ζητά πάνω από όλα να ικανοποιηθεί στον άνθρωπο είναι η ανώτερη ανάγκη του γιά αιώνια, αληθινή ευδαιμονία, (που να ικανοποιεί την ψυχή του)... Κι έτσι ο Επίκουρος (σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο) καταλήγει ότι «Μείζονας ηδονάς είναι τας της ψυχής»... Προχωρώντας ακόμα πιό πέρα ο Επίκουρος θεωρεί πως ο τελικός μας σκοπός δεν είναι η θετική ηδονή αλλά η απαλλαγή από πόνους. Θεωρεί δηλαδή ότι η αληθινή ηδονή είναι όχι η κίνηση του θυμικού (κατά κίνησιν ηδονή) αλλά η γαλήνη του θυμικού (καταστηματική, δηλαδή εν ηρεμία, ηδονή)... (ίσως λόγω της νοσηρότητας της δικής του υγείας... ή μιάς βαθιάς μεταφυσικής κλίσης)... Με άλλα λόγια το πρακτικό ιδεώδες της ηθικής ζωής είναι η απαλλαγή της ψυχής από την ταραχή, η «αταραξία», η τελική ειρήνευση της ψυχής. Την τέλεια ειρήνευση της ψυχής ο Επίκουρος την παρομοιάζει με την ησυχία της θάλασσας (γαλήνη), με την ηλιόλουστη φαιδρότητα του ουρανού (ευδία)...
Οι Τέσσερις Αρετές
Γιά τον Επίκουρο ο Υπέρτατος σκοπός είναι η Αληθινή Ευδαιμονία (αταραξία, γαλήνη, ευδία), ψυχική κατάσταση που χαρακτηρίζει τον «σοφό» και αντιστοιχεί προς την «απάθεια» των Στωικών... Η Ευδαιμονία όμως αυτή όσο κι αν πηγάζει από την βαθύτερη φύση του ανθρώπου κι όσο κι αν είναι επιθυμητή δεν πραγματοποιείται άμεσα αλλά μέσα από μία ζωή αρετής. Ευδαιμονία και Αρετή είναι αξεχώριστα. Η Αρετή δεν είναι λοιπόν αυτοσκοπός αλλά μονάχα προϋπόθεση (μέσον) γιά να φτάσουμε στην Αταραξία. Στην πορεία προς την Αταραξία (την Υπέρτατη Αληθινή Ευδαιμονία) πρέπει να εφαρμοσθούν τέσσερις κύριες αρετές σε μία εμβάθυνση της ψυχολογικής ζωής, μία εκλέπτυνση της αντίληψης, μέχρι την τελειωτική εσωτερίκευση:
Φρόνηση (πνεύμα- ξεπέρασμα της ζωικής ψυχής)
Η Πρώτη Αρετή που μας σχετίζει με τον εξωτερικό κόσμο είναι η Φρόνηση –νήφων λογισμός, επαγρύπνηση- («μετρητική τέχνη»), που έχει αποστολή να κρίνει ποιές ηδονές πρέπει να επιδιώκουμε και ποιούς πόνους πρέπει να αποφεύγουμε. Η Φρόνηση μας διδάσκει την αληθινή τέχνη της ζωής, μας απαλάσσει από προλήψεις, φόβους, ανοησίες, από μάταιες φαντασιοκοπίες και στείρους πόθους και χαρίζει ένα καθαρό μονοπάτι στην ζωή...
Σωφροσύνη (αήρ-ξεπέρασμα της ψυχοδυναμικής ενέργειας)
Η Δεύτερη Μεγάλη Αρετή είναι η Σωφροσύνη που συνίσταται στην εγκράτεια και την τιθάσευση των επιθυμιών, στον περιορισμό τους στα αληθινά απαραίτητα γιά την ευτυχία του ανθρώπου... Αυτό οδηγεί στην ολιγάρκεια. Ολιγάρκεια είναι να είμαστε ευτυχείς με τα λίγα απαραίτητα κι όχι απλά να περιοριζόμαστε σε λίγα νοιώθοντας «στερημένοι» που είναι πράγμα διαφορετικό...
Ανδρεία (πυρ-ξεπέρασμα του νου)
Η Τρίτη Σπουδαία Αρετή είναι η Ανδρεία που οδηγεί πέρα από τον φόβο του θανάτου και μας βοηθά να ξεπεράσουμε τα αναπόφευκτα δεινά. Η Ανδρεία μας ανεξαρτητοποιεί από το γίγνεσθαι και μας οδηγεί στην Αληθινή Αυτάρκεια...
Δικαιοσύνη (ακατανόμαστο-βίωση της καθαρής ψυχής)
Η Τέταρτη Υπέρτατη Αρετή είναι η Δικαιοσύνη που οδηγεί στην εξισορρόπηση και την αρμονία με το σύμπαν. Η Δικαιοσύνη μας επιτρέπει να βαδίζουμε μαζί με τη πραγματικότητα χωρίς συγκρούσεις, σε μία τέλεια κι ολοκληρωμένη ελευθερία... Η Ελευθερία ολοκληρώνεται με την απελευθέρωση της ψυχής από τα δεσμά του σώματος και του κόσμου... (Εδώ επίσης βρίσκει το νόημά της η αληθινή φιλία που ήταν παροιμιώδης στον Κήπο του Επίκουρου...)...
Η Τελική Επίτευξη (η απελευθέρωση της ψυχής)
Η βίωση των Τεσσάρων Αρετών οδηγεί προοδευτικά την ψυχή στην απελευθέρωσή της από τις κατώτερες ψυχοσωματικές λειτουργίες (που διαλύονται με τον θάνατο), την ανύψωση πάνω από τις ψυχοδυναμικές ορμές, και την υπέρβαση των νοητικών διαδικασιών, και βιώνει ήδη, εν ζωή, την μεταθανάτια ζωή, σαν καθαρή ψυχή... έχει, εν ζωή, νικήσει τον θάνατο...
Ο άνθρωπος που πραγματοποιεί τις Τέσσερις Αρετές στην ουσία τους και στο έπακρό τους είναι «σοφός» κι η ζωή του δεν διαφέρει από την ζωή των θεών. Έχει, εν ζωή, επιτύχει την Ελευθερία, την Αθανασία, και την Αιωνιότητα, και ζει «ως θεός» μεταξύ των ανθρώπων»...
Η μετακόσμια ζωή
Τελικά, αυτός που ακολουθεί την Φιλοσοφία του Επίκουρου βρίσκει όχι απλά την αδιατάρακτη ψυχική γαλήνη και την δύναμη να αντιμετωπίσει την αβεβαιότητα της ζωής και τις αντίξοοες συνθήκες... αλλά καθώς ξεπερνά το γίγνεσθαι, βιώνει την Αιωνιότητα μέσα στο θνητό σώμα, μέσα στον κόσμο... (οι κατώτερες ευχαριστήσεις δίνουν μόνο μερική αίσθηση της Αιωνιότητας... όταν η Συνείδηση χάνει τον εαυτό της μέσα στην ευχαρίστηση...)...
Ο Σοφός ζει ήδη την Μετακόσμια Πραγματικότητα των θεών ήδη εδώ στην γη. Έχοντας περάσει πέρα από το γίγνεσθαι γίνεται ακλόνητος σαν τους θεούς, αιώνιος... Ακόμα κι ο σωματικός θάνατος δεν μπορεί να τον αγγίξει γιατί ήδη ζει πέρα από το σώμα... Με αυτή την έννοια ο Επίκουρος (κι όποιος τον ακολουθεί) βιώνει την Αθανασία και την μεταθανάτια επιβίωση που τοποθετείται στον μετακόσμιο χώρο (που έχει παραπλήσια έννοια με τους «νήσους των Μακάρων», τους ουράνιους κόσμους, κλπ...)...
Αφού ο σκοπός του Επίκουρου ήταν να Οδηγήσει απλά τον άνθρωπο πέρα από την γήινη δυστυχία, ως την Απελευθέρωση της Ψυχής, δεν είχε λόγο και απέφευγε να μιλήσει γιά τον μετακόσμιο χώρο, τους ουράνιους κόσμους (του πυρός, του αέρα, και του πνεύματος)... Παρέμεινε πάντα καθαρά πρακτικός άνθρωπος... Κι αυτή την «σιωπή» του οφείλουμε να την σεβαστούμε...
Εισαγωγή
Η Ελληνική Φιλοσοφία, όλων των αιώνων, πολύ περισσότερο από μία θεωρητική προσέγγιση του «Είναι» και του «γίγνεσθαι», είχε πρακτικό σκοπό. Είχε σκοπό, με την γνώση, να οδηγήσει τον άνθρωπο στο αληθινό αγαθό, στην αληθινή και ευτυχισμένη ζωή... Το θεωρητικό «ειδέναι» λοιπόν, όχι μόνο φώτιζε και καθοδηγούσε τον πρακτικό βίο, αλλά, ακόμα πιό πέρα, μπορούσε να οδηγήσει στην εγκαθίδρυση μίας ανθρώπινης πολιτείας, στα πλαίσια της οποίας οι άνθρωποι θα ήταν (οι περισσότεροι τουλάχιστον) ολοκληρωμένοι κι ευτυχισμένοι...
Ειδικότερα γιά τον Επίκουρο, η Φιλοσοφία είναι «ενέργεια η οποία διά σκέψεων και συζητήσεων μας παρέχει ευδαίμονα ζωή». Από αυτή την γενική θέση πηγάζει μία ολοκληρωμένη φιλοσοφική αντίληψη, μία βιοθεωρία και μία πρακτική ζωή. Ήδη εξ’ αρχής τίθεται η αντίληψη του Επίκουρου:
1) Ο άνθρωπος, σαν αυτοσυνείδητο ον, ψυχοσωματικό ον...
2) Η ερμηνεία της ζωής, όχι μέσω θεωρητικών αντιλήψεων και πρπλήψεων και δεισιδαιμονιών, αλλά μέσω της εναργούς, καθαρής, βέβαιης και επιβεβαιούμενης αντίληψης (πράγμα που απαιτεί βέβαιη γνώση, στοιχειοθετημένη γνώση, εμπειρική γνώση...).
3) Η Ευδαιμονία, ο ορισμός και η απόκτηση της αληθινής ευδαιμονίας. Η Αληθινή Ευδαιμονία συνίσταται (όπως θα αναλυθεί πιό κάτω) στην «αταραξία», την «κατηρέμησιν», και τον «γαληνισμόν» του βίου...
Ο κόσμος και ο άνθρωπος
Γιά τον Επίκουρο (όπως και γιά όλους τους έλληνες φιλοσόφους) η Πραγματικότητα Είναι Ένα Ενιαίο Όλο με διάφορες διαβαθμίσεις. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ πνευματικού-υλικού, ασώματου-σωματικού, αλλά αυτές οι διακρίσεις ποιότητας εντάσσονται στα πλαίσια Μίας Ενιαίας Πραγματικότητας, που πρέπει να θεωρείται μονιστικά (και δεν είναι ούτε μόνο πνευματική, ούτε μόνο υλική, ούτε και τα δύο: είναι και πνευματική και υλική, αφου αυτά ταυτίζονται...)... Έτσι, κακώς ο Επίκουρος ερμηνεύεται σαν υλιστής με την σύγχρονη έννοια του όρου. Στα πλαίσια της Φιλοσοφίας του, στα πλαίσια της Ενιαίας Πραγματικότητας, υπάρχει όχι μόνο ο φυσικός κόσμος, μέρος του οποίου αντιλαμβανόμαστε, αλλά και ο μετακόσμιος χώρος των θεών (της θείας ύπαρξης)... υπάρχουν επίσης αόρατες κατηγορίες όπως η ψυχή, και ορατές κατηγορίες, όπως το σώμα...
Ο κόσμος συμπεριλαμβάνει αόρατες κατηγορίες κι ορατούς κόσμους. Ο κόσμος της άμεσης εποπτείας είναι ένας απέραντος κενός χώρος εντός του οποίου διαχέεται η ύλη (που αποτελείται από άτομα). Η κίνηση της ύλης δεν ακολουθεί μία αυστηρή αιτιότητα αλλά παρεκλίνει (τυχαιότητα)... Δημιουργούνται έτσι στο απέραντο σύμπαν περιδινήσεις που σχηματίζουν τοπικούς κόσμους ενώ στο κενό διάστημα βρίσκεται ο μετακόσμιος χώρος των θεών. Στους τοπικούς κόσμους τα φαινόμενα εξελίσσονται με μηχανικό τρόπο.
Ο άνθρωπος είναι ψυχοσωματικό ον, είναι ενσώματο ον που λειτουργεί μέσω του σώματος. Η ψυχή, στην καθαρή μορφή της, στην καθαρή ουσία της, είναι κάτι άχρονο κι έρχεται «έξωθεν» (όπως υποστήριζε κι ο Πλάτωνας, κι ο Αριστοτέλης...). Είναι το λογικό ενσυνείδητο, το ακατανόμαστο («λεπτή ύλη») που δεν μπορεί να προσδιοριστεί... Καθώς η ψυχή (σαν καθαρή ουσία) συνδέεται με το σώμα δημιουργούνται από την σχέση αυτή οι κατώτερες λειτουργίες της ψυχής, μία σωματική, ζωική, ψυχή . Αυτές οι λειτουργίες φωτιζόμενες από την «συνείδηση» γίνονται συνειδητές και μας φέρνουν σε επαφή με το σώμα και μέσω του σώματος με τον φυσικό κόσμο στον οποίο ζούμε.
Κατά τον Αέτιον: « Ο Επίκουρος θεωρεί την ψυχήν κράμα εκ τεσσάρων ποιοτήτων ατόμων. Από ποιότητα πυρώδη, από ποιότητα αερώδη, από ποιότητα ωσάν άνεμο και από μία τετάρτην ποιότητα, η οποία δεν έχει όνομα. Αυτό δε το τελευταίο ήταν γι΄αυτόν η προς αίσθησιν ικανότητα. Εκ τούτων, το πνεύμα –άνεμος- δίδει την κίνηση, ο αήρ την ηρεμία, η θερμότητα την μέσα στο σώμα παρουσιαζομένη θερμότητα, το δε μη έχον όνομα την εσωτερική αίσθηση»... (Ο Επίκουρος χρησιμοποιεί τους όρους, αίσθησις, πυρ, αήρ, πνεύμα, με περιεχόμενο διαφορετικό από το σημερινό: Γιά τον Επίκουρο «Αίσθησις» είναι το «συνειδέναι», πυρ είναι η νόηση, αήρ είναι η ψυχοδυναμική ενέργεια, πνεύμα (άνεμος) είναι η ζωική ενέργεια που εκδηλώνεται σαν ψυχοσωματικές λειτουργίες...)... Ειδικότερα η «Αίσθησις» θα πρέπει να ερμηνευθεί σαν «συνειδέναι» εξωδιανοητική αντίληψη, ενόραση, κι όχι με την σημερινή έννοια της λέξης... αφού η «αίσθησις» του Επίκουρου σημαίνει όχι μόνο το ορατό αλλά και το αόρατο... (δεν πρέπει να μπερδευόμαστε από το γεγονός ότι ο Επίκουρος χρησιμοποιεί την ίδια λέξη «αίσθησις» και γιά την «συνείδηση» και γιά την «σωματική αίσθηση»)...
Με τον θάνατο, με τον αποχωρισμό της καθαρής ψυχής από το σώμα, καταλύονται και οι συνδετικές λειτουργίες. Έτσι η κατώτερη ψυχή έχει περισσότερο σωματική υλική φύση και διαλύεται με τον θάνατο. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με την καθαρή ουσία. Αν και δεν το επιβεβαιώνει πουθενά ο Επίκουρος, το πίστευε βαθιά μέσα του (όπως θα αποδειχθεί πιό κάτω). Γιά τον Επίκουρο ο θάνατος δεν έχει νόημα, αφού διαλύονται οι συνδετικές λειτουργίες (με το σώμα) δεν υπάρχει πιά η αντίληψη έλλειψης σώματος, ούτε μνήμες του σώματος ούτε σώμα, τίποτα... Με άλλα λόγια, ο θάνατος δεν είναι βίωμα αλλά μία ιδέα, μία αντίληψη των ζωντανών γιά το τι συμβαίνει, δηλαδή μία πρόληψη. Το τι συμβαίνει μεταφυσικά, αν οι καθαρή ψυχή επιβιώνει σε κάποιο ουράνιο τόπο (όπως δίδασκε ο Πλάτωνας, ορίζοντας το «ουράνιο», σαν λεπτότερη κατάσταση, κι όχι με την έννοια του υλικού ουρανού...) ή στα Ηλύσια Πεδία, ή στον Άδη (όπως κήρυταν οι θρησκείες) είναι ένα άλλο ζήτημα (που θα εξηγήσουμε πιό κάτω)...
Βιοθεωρία
1) Ο άνθρωπος, σαν αυτοσυνείδητο ον, σκεπτόμενο, προβληματιζόμενο γιά την αλήθεια και τον βίο, τίθεται στο κέντρο της θεωρητικής έρευνας και κάθε περαιτέρω αντίληψης και συζήτησης.
2) Ο Επίκουρος («Περί κριτηρίου ή κανών») δίδασκε ότι αυτό που προέχει είναι να θεμελιώσουμε ένα «κανόνα» που θα μας βοηθήσει να διακρίνουμε την αλήθεια από το ψεύδος. Με άλλα λόγια το πρώτο πράγμα που χρειάζεται ο άνθρωπος είναι η αληθής, ασφαλής γνώση (τα κριτήρια της αλήθειας) κι όχι η θεωρητική ανάλυση και περιγραφή της Πραγματικότητας και δόμηση μίας ερμηνείας (ενός θεωρητικού συστήματος).
3) Το Υπέρτατο Κριτήριο της Αλήθειας είναι η Συνείδηση (η «αίσθησις», η ανώτερη αίσθησις) και μετά η λογική ανάλυση και οι αισθήσεις από τον εξωτερικό κόσμο.
4) Η Αληθινή Γνώση πρέπει να κατευθύνεται στην Αυτογνωσία, στην αναγνώριση των πραγματικών αναγκών και καταστάσεων και στον τρόπο επίτευξης της Ευδαιμονίας.
5) Το Συνειδέναι («αίσθησις»), η «ενάργεια» (σαφήνεια κι ευκρίνεια της σκέψης), έχει συχνά διάφορες μορφές: «πάθος», «αίσθησις», «προληψις» «φανταστική επιβολή της διανοίας»:
«Πάθος»: Συναίσθημα της ηδονής ή λύπης, (πρακτική ενάργεια που μας καθοδηγεί να αντιδρούμε ορθά στα ερεθίσματα του εξωτερικού κόσμου).
«Αίσθησις» (η κοινή σωματική αίσθησις): Παθητική δεκτικότητα διά της οποίας η ψυχή δέχεται μέσα στον εαυτό της τα ομοιώματα, τα «είδωλα», που εκπέμπονται από τα αντικείμενα.
«Πρόληψις»: Μνήμη εκείνου το οποίο πολλάκις εμφανίζεται στην ψυχή κατόπιν εξωτερικών ερεθισμών (παράσταση, μεταξύ μνημονικής παράστασης κι αφηρημένης έννοιας, μεταξύ εποπτείας και νόησης).
«Φανταστική επιβολή της διάνοιας»: Συνολική θεώρηση των δεδομένων της εμπειρίας, που μπορεί να αντιληφθεί και τα αόρατα όντα στην καθαυτό ουσία τους. ( Νόηση και Διανοητική Ενόραση διά της οποίας λαμβάνουμε αντίληψη αυτών που βρίσκονται πέρα από τα όρια της εποπτείας).
(Η «φανταστική επιβολή της διάνοιας» δεν αναφέρεται άμεσα από τον Επίκουρο αλλά προστέθηκε αργότερα από τους Επικούρειους... Λουκρήτιος, «περί φύσεως των όντων»...)...
6) Ενώ ο Αριστοτέλης θεωρούσε κίνητρο της Φιλοσοφίας τον θαυμασμό και την απορία και την προσπάθεια εξήγησης της φύσης, ο Επίκουρος βλέπει σαν αιτία που ωθεί στην φιλοσοφική σκέψη, τον φόβο και την ανησυχία και την επίτευξη επομένως της ευδαιμονίας. Η σπουδή της φύσης είναι αναγκαία στο μέτρο που μπορεί να μας βοηθήσει να προσανατολιστούμε στον κόσμο, να απαλλαγούμε από κενούς φόβους (του αγνώστου, του θανάτου, κλπ.) και να βρούμε τελικά την ευδαιμονία.
Αληθινή Ευδαιμονία
Σύμφωνα με τον Επίκουρο αληθινή σοφία είναι αυτή που αποβλέπει «εις την του όλου βίου μακαριότητα». Από την φύση του ο άνθρωπος θεωρεί σαν αγαθό την ευδαιμονία (την ηδονή) και σαν κακό τον πόνο (το άλγος). Ο άνθρωπος είναι ψυχοσωματικό ον και έχει πολλές, ανώτερες (ψυχικές) και κατώτερες (σωματικές) λειτουργίες. Υπάρχουν λοιπόν πολλών ειδών ηδονές και πόνοι κι είναι όλα πραγματικά και έγκυρα μέσα στις συνθήκες της ζωής... Αλλά το κυριότερο χαρακτηριστικό του ανθρώπου, αυτό που τον διακρίνει από τα άλλα ζώα είναι το λεπτότερο ψυχικό στοιχείο, το έλλογο (το ακατανόμαστο) που του δίνει αυτοσυνειδησία. Αν ο άνθρωπος ήταν απλά ζώο θα του αρκούσαν οι σωματικές ηδονές όπως στα ζώα. Αλλά αυτό που ζητά πάνω από όλα να ικανοποιηθεί στον άνθρωπο είναι η ανώτερη ανάγκη του γιά αιώνια, αληθινή ευδαιμονία, (που να ικανοποιεί την ψυχή του)... Κι έτσι ο Επίκουρος (σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο) καταλήγει ότι «Μείζονας ηδονάς είναι τας της ψυχής»... Προχωρώντας ακόμα πιό πέρα ο Επίκουρος θεωρεί πως ο τελικός μας σκοπός δεν είναι η θετική ηδονή αλλά η απαλλαγή από πόνους. Θεωρεί δηλαδή ότι η αληθινή ηδονή είναι όχι η κίνηση του θυμικού (κατά κίνησιν ηδονή) αλλά η γαλήνη του θυμικού (καταστηματική, δηλαδή εν ηρεμία, ηδονή)... (ίσως λόγω της νοσηρότητας της δικής του υγείας... ή μιάς βαθιάς μεταφυσικής κλίσης)... Με άλλα λόγια το πρακτικό ιδεώδες της ηθικής ζωής είναι η απαλλαγή της ψυχής από την ταραχή, η «αταραξία», η τελική ειρήνευση της ψυχής. Την τέλεια ειρήνευση της ψυχής ο Επίκουρος την παρομοιάζει με την ησυχία της θάλασσας (γαλήνη), με την ηλιόλουστη φαιδρότητα του ουρανού (ευδία)...
Οι Τέσσερις Αρετές
Γιά τον Επίκουρο ο Υπέρτατος σκοπός είναι η Αληθινή Ευδαιμονία (αταραξία, γαλήνη, ευδία), ψυχική κατάσταση που χαρακτηρίζει τον «σοφό» και αντιστοιχεί προς την «απάθεια» των Στωικών... Η Ευδαιμονία όμως αυτή όσο κι αν πηγάζει από την βαθύτερη φύση του ανθρώπου κι όσο κι αν είναι επιθυμητή δεν πραγματοποιείται άμεσα αλλά μέσα από μία ζωή αρετής. Ευδαιμονία και Αρετή είναι αξεχώριστα. Η Αρετή δεν είναι λοιπόν αυτοσκοπός αλλά μονάχα προϋπόθεση (μέσον) γιά να φτάσουμε στην Αταραξία. Στην πορεία προς την Αταραξία (την Υπέρτατη Αληθινή Ευδαιμονία) πρέπει να εφαρμοσθούν τέσσερις κύριες αρετές σε μία εμβάθυνση της ψυχολογικής ζωής, μία εκλέπτυνση της αντίληψης, μέχρι την τελειωτική εσωτερίκευση:
Φρόνηση (πνεύμα- ξεπέρασμα της ζωικής ψυχής)
Η Πρώτη Αρετή που μας σχετίζει με τον εξωτερικό κόσμο είναι η Φρόνηση –νήφων λογισμός, επαγρύπνηση- («μετρητική τέχνη»), που έχει αποστολή να κρίνει ποιές ηδονές πρέπει να επιδιώκουμε και ποιούς πόνους πρέπει να αποφεύγουμε. Η Φρόνηση μας διδάσκει την αληθινή τέχνη της ζωής, μας απαλάσσει από προλήψεις, φόβους, ανοησίες, από μάταιες φαντασιοκοπίες και στείρους πόθους και χαρίζει ένα καθαρό μονοπάτι στην ζωή...
Σωφροσύνη (αήρ-ξεπέρασμα της ψυχοδυναμικής ενέργειας)
Η Δεύτερη Μεγάλη Αρετή είναι η Σωφροσύνη που συνίσταται στην εγκράτεια και την τιθάσευση των επιθυμιών, στον περιορισμό τους στα αληθινά απαραίτητα γιά την ευτυχία του ανθρώπου... Αυτό οδηγεί στην ολιγάρκεια. Ολιγάρκεια είναι να είμαστε ευτυχείς με τα λίγα απαραίτητα κι όχι απλά να περιοριζόμαστε σε λίγα νοιώθοντας «στερημένοι» που είναι πράγμα διαφορετικό...
Ανδρεία (πυρ-ξεπέρασμα του νου)
Η Τρίτη Σπουδαία Αρετή είναι η Ανδρεία που οδηγεί πέρα από τον φόβο του θανάτου και μας βοηθά να ξεπεράσουμε τα αναπόφευκτα δεινά. Η Ανδρεία μας ανεξαρτητοποιεί από το γίγνεσθαι και μας οδηγεί στην Αληθινή Αυτάρκεια...
Δικαιοσύνη (ακατανόμαστο-βίωση της καθαρής ψυχής)
Η Τέταρτη Υπέρτατη Αρετή είναι η Δικαιοσύνη που οδηγεί στην εξισορρόπηση και την αρμονία με το σύμπαν. Η Δικαιοσύνη μας επιτρέπει να βαδίζουμε μαζί με τη πραγματικότητα χωρίς συγκρούσεις, σε μία τέλεια κι ολοκληρωμένη ελευθερία... Η Ελευθερία ολοκληρώνεται με την απελευθέρωση της ψυχής από τα δεσμά του σώματος και του κόσμου... (Εδώ επίσης βρίσκει το νόημά της η αληθινή φιλία που ήταν παροιμιώδης στον Κήπο του Επίκουρου...)...
Η Τελική Επίτευξη (η απελευθέρωση της ψυχής)
Η βίωση των Τεσσάρων Αρετών οδηγεί προοδευτικά την ψυχή στην απελευθέρωσή της από τις κατώτερες ψυχοσωματικές λειτουργίες (που διαλύονται με τον θάνατο), την ανύψωση πάνω από τις ψυχοδυναμικές ορμές, και την υπέρβαση των νοητικών διαδικασιών, και βιώνει ήδη, εν ζωή, την μεταθανάτια ζωή, σαν καθαρή ψυχή... έχει, εν ζωή, νικήσει τον θάνατο...
Ο άνθρωπος που πραγματοποιεί τις Τέσσερις Αρετές στην ουσία τους και στο έπακρό τους είναι «σοφός» κι η ζωή του δεν διαφέρει από την ζωή των θεών. Έχει, εν ζωή, επιτύχει την Ελευθερία, την Αθανασία, και την Αιωνιότητα, και ζει «ως θεός» μεταξύ των ανθρώπων»...
Η μετακόσμια ζωή
Τελικά, αυτός που ακολουθεί την Φιλοσοφία του Επίκουρου βρίσκει όχι απλά την αδιατάρακτη ψυχική γαλήνη και την δύναμη να αντιμετωπίσει την αβεβαιότητα της ζωής και τις αντίξοοες συνθήκες... αλλά καθώς ξεπερνά το γίγνεσθαι, βιώνει την Αιωνιότητα μέσα στο θνητό σώμα, μέσα στον κόσμο... (οι κατώτερες ευχαριστήσεις δίνουν μόνο μερική αίσθηση της Αιωνιότητας... όταν η Συνείδηση χάνει τον εαυτό της μέσα στην ευχαρίστηση...)...
Ο Σοφός ζει ήδη την Μετακόσμια Πραγματικότητα των θεών ήδη εδώ στην γη. Έχοντας περάσει πέρα από το γίγνεσθαι γίνεται ακλόνητος σαν τους θεούς, αιώνιος... Ακόμα κι ο σωματικός θάνατος δεν μπορεί να τον αγγίξει γιατί ήδη ζει πέρα από το σώμα... Με αυτή την έννοια ο Επίκουρος (κι όποιος τον ακολουθεί) βιώνει την Αθανασία και την μεταθανάτια επιβίωση που τοποθετείται στον μετακόσμιο χώρο (που έχει παραπλήσια έννοια με τους «νήσους των Μακάρων», τους ουράνιους κόσμους, κλπ...)...
Αφού ο σκοπός του Επίκουρου ήταν να Οδηγήσει απλά τον άνθρωπο πέρα από την γήινη δυστυχία, ως την Απελευθέρωση της Ψυχής, δεν είχε λόγο και απέφευγε να μιλήσει γιά τον μετακόσμιο χώρο, τους ουράνιους κόσμους (του πυρός, του αέρα, και του πνεύματος)... Παρέμεινε πάντα καθαρά πρακτικός άνθρωπος... Κι αυτή την «σιωπή» του οφείλουμε να την σεβαστούμε...
